Thực trạng của “làn sóng tin giả” trên mạng xã hội
Tính từ đầu năm 2024 đến hết tháng 9/2024, Bộ Thông tin và Truyền thông đã tiếp nhận và xử lý 1.130 phản ánh liên quan đến tin xấu độc, lừa đảo, sai sự thật. Ngoài ra, từ đầu năm đến cuối tháng 11/2024, lực lượng thanh tra Thông tin và Truyền thông đã kiểm tra, chấn chỉnh 168 tổ chức, cá nhân, trong đó xử phạt 55 trường hợp, phạt số tiền 555.939.000 đồng.
Bên cạnh đó, từ đầu năm đến cuối tháng 11/2024, Facebook đã chặn, gỡ 8.981 nội dung chống phá Đảng, Nhà nước, vi phạm pháp luật Việt Nam, gồm 8.463 bài viết, 349 tài khoản, 16 group và 153 trang vi phạm, đạt tỷ lệ 94%. Google cũng chặn, gỡ 6.043 nội dung vi phạm trên YouTube, gồm 6.007 video và 36 kênh chứa hơn 39.000 video, tỷ lệ 91%. TikTok chặn gỡ 971 nội dung, gồm 677 video và 294 tài khoản chứa hơn 94.000 video, tỷ lệ 93%.
Những số liệu trên cho thấy mức độ nghiêm trọng của tình trạng thông tin giả trên mạng xã hội trong năm 2024, qua đó đòi hỏi sự vào cuộc mạnh mẽ hơn từ các cơ quan chức năng và sự cảnh giác từ phía người dùng.
Tin giả thường xuất hiện dưới dạng tiêu đề giật gân, thông tin gây sốc hoặc video ngắn dễ lan truyền. Những nội dung này đánh trúng vào tâm lý tò mò, lo lắng hoặc bức xúc của công chúng, từ đó nhanh chóng lan rộng với tốc độ vượt xa khả năng kiểm chứng của cá nhân.
Với sự phổ biến của các nền tảng như TikTok, Facebook, Instagram,… thông tin được lan truyền với tốc độ chóng mặt, trong đó nhiều nội dung sai lệch, bóp méo sự thật hoặc bị xuyên tạc có chủ đích lại chiếm phần lớn lượng tương tác từ cộng đồng mạng. Những tin tức giật gân, chưa kiểm chứng dễ dàng thu hút hàng chục nghìn lượt chia sẻ chỉ trong thời gian ngắn, vượt xa tốc độ lan truyền của các nguồn tin chính thống.
Đáng lo ngại hơn, các nền tảng số hiện nay vẫn chưa có cơ chế kiểm duyệt đủ mạnh để ngăn chặn hiệu quả việc phát tán thông tin giả mạo. Việc người dùng dễ dàng tạo nội dung và phát tán mà không cần kiểm chứng đang khiến môi trường thông tin trở nên hỗn loạn. Không ít người dùng vì thiếu kiến thức nên đã vô tình tiếp tay lan truyền tin giả, gây ảnh hưởng đến cá nhân, tổ chức và cả cộng đồng.
Trao đổi với PV, Luật sư Diệp Năng Bình, Trưởng Văn phòng Luật sư Tinh Thông Luật cho biết: "Trong quá trình sử dụng mạng xã hội, chủ thể nào có hành vi lợi dụng mạng xã hội để cung cấp thông tin giả mạo, thông tin sai sự thật, xuyên tạc, vu khống, xúc phạm đến uy tín của cơ quan, tổ chức, danh dự, nhân phẩm của cá nhân thì tùy thuộc vào tính chất, mức độ và hậu quả của hành vi vi phạm sẽ có thể bị xử phạt vi phạm hành chính hoặc bị xử lý hình sự, trường hợp hành vi vi phạm gây thiệt hại về danh dự, uy tín của cơ quan, tổ chức, cá nhân thì còn có thể phải bồi thường thiệt hại theo quy định của Bộ luật Dân sự năm 2015.
Về chế tài xử phạt vi phạm hành chính, chủ thể nào có hành vi lợi dụng mạng xã hội để cung cấp thông tin giả mạo, thông tin sai sự thật, xuyên tạc, vu khống, xúc phạm đến uy tín của cơ quan, tổ chức, danh dự, nhân phẩm của cá nhân thì có thể bị phạt tiền từ 10 – 20 triệu đồng và buộc phải gỡ bỏ thông tin sai sự thật hoặc gây nhầm lẫn hoặc thông tin vi phạm pháp luật do thực hiện hành vi vi phạm theo quy định tại khoản 1 và 3 Điều 101 Nghị định số 15/2020/NĐ-CP ngày 03/02/2020 của Chính phủ quy định xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực bưu chính, viễn thông, tần số vô tuyến điện, công nghệ thông tin và giao dịch điện tử (được sửa đổi, bổ sung bởi Nghị định số 14/2022/NĐ-CP ngày 27/01/2022). Lưu ý là mức phạt tiền nêu trên được áp dụng đối với hành vi vi phạm hành chính của tổ chức, trường hợp cá nhân có hành vi vi phạm như của tổ chức thì mức phạt tiền bằng 1/2 mức phạt tiền đối với tổ chức (theo quy định tại khoản 3 Điều 4 Nghị định số 15/2020/NĐ-CP).
Về chế tài hình sự, người nào sử dụng mạng máy tính hoặc mạng viễn thông, phương tiện điện tử để thực hiện hành vi bịa đặt hoặc loan truyền những điều biết rõ là sai sự thật nhằm xúc phạm nghiêm trọng nhân phẩm, danh dự hoặc gây thiệt hại đến quyền, lợi ích hợp pháp của người khác thì nếu có đủ yếu tố cấu thành tội phạm thì có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự về “Tội vu khống” theo quy định tại Điều 156 Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017). Theo đó người thực hiện hành vi vi phạm có thể bị tù từ 3 tháng đến 7 năm, đồng thời còn có thể bị phạt tiền từ 10 - 50 triệu đồng, cấm đảm nhiệm chức vụ, cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định từ 1 năm đến 5 năm".
Sứ mệnh và thách thức của báo chí chính thống
Trước “làn sóng” tin giả, báo chí chính thống nổi lên như một lực lượng giữ vai trò then chốt trong việc xác minh, phản bác và đẩy lùi thông tin sai lệch. Với hệ thống pháp lý được công nhận, quy trình kiểm duyệt chặt chẽ và đội ngũ làm nghề có đạo đức, báo chí vẫn luôn là kênh thông tin có độ tin cậy cao nhất đối với đại đa số người dân.
Không chỉ dừng lại ở việc đưa tin đúng, báo chí còn góp phần giải thích, làm rõ các vấn đề pháp lý, bóc tách các hiện tượng gây tranh cãi trong xã hội, từ đó dẫn dắt dư luận theo hướng tích cực và đúng pháp luật. Bên cạnh đó, để báo chí phát huy trọn vẹn vai trò của mình, rất cần sự hỗ trợ về mặt pháp lý và công nghệ từ phía Nhà nước. Những cơ chế bảo vệ nhà báo khi bị đe dọa, kiện tụng phi lý cần được siết chặt hơn nữa. Đồng thời, việc nâng cao nhận thức pháp lý cho cả đội ngũ làm báo và công chúng cũng đóng vai trò rất quan trọng trong việc nâng cao “sức đề kháng thông tin” cho xã hội.
Trong cuộc chiến chống lại tin giả, báo chí chính thống đang phải đối mặt với nhiều thách thức lớn. Một trong những khó khăn nổi bật là áp lực về tốc độ, yêu cầu phải “ra tin nhanh” để đáp ứng nhu cầu thông tin liên tục của công chúng, tuy nhiên điều này cũng dễ dẫn đến sai sót, ảnh hưởng đến chất lượng và độ chính xác của tin tức. Các nhà báo và tòa soạn còn phải chịu những cuộc tấn công trên mạng xã hội, từ các luồng dư luận tiêu cực đến các hành vi quấy rối, gây áp lực tâm lý. Ngoài ra, sự phát triển vượt bậc của công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI) đang được lợi dụng để tạo và phát tán tin giả một cách tinh vi, nhanh chóng và quy mô lớn, trong khi các cơ quan báo chí vẫn còn hạn chế về nguồn lực và công nghệ để đối phó hiệu quả với vấn đề này.
Trong quá trình tác nghiệp, để đảm bảo tính trung thực và hạn chế tối đa rủi ro pháp lý khi phản ánh các vấn đề nóng trong xã hội, Luật sư Diệp Năng Bình cho rằng báo chí chính thống cần tuân thủ nhiều nguyên tắc cụ thể khác nhau, tuy nhiên về cơ bản cần tuân thủ hai nguyên tắc chính.
Thứ nhất, tuân thủ nghiêm chỉnh các quy định tại Luật Báo chí năm 2016 (sửa đổi, bổ sung năm 2018), đặc biệt không được thực hiện các hành vi bị nghiêm cấm theo quy định tại Điều 9 của luật này như: Đăng, phát thông tin có nội dung bịa đặt, gây hoang mang trong nhân dân, gây chia rẽ giữa các tầng lớp nhân dân, giữa nhân dân với chính quyền, gây kỳ thị hay chia rẽ,…
Thứ hai, tuân thủ nghiêm chỉnh các quy ước đạo đức nghề nghiệp báo chí do Hội Nhà báo Việt Nam thông qua. Dù đây không phải là quy phạm pháp luật, tuy nhiên theo tôi để đảm bảo được tính trung thực cũng như tránh được rủi ro pháp lý thì việc tuân thủ các quy ước này là thật sự cần thiết, bởi vì tại Điều 3 và Điều 4 của Quy ước này có nêu rõ về việc hành nghề là phải trung thực, khách quan, không làm sai lệch, xuyên tạc, che giấu sự thật, gây chia rẽ, kích động xã hội, nêu cao tinh thần nhân văn, tôn trọng quyền con người,…
Sự phối hợp liên ngành giữa báo chí – pháp luật – công nghệ
Để nâng cao hiệu quả trong cuộc chiến chống lại tin giả và thông tin độc hại, báo chí chính thống không thể đơn độc hành động, mà cần sự phối hợp chặt chẽ với nhiều lực lượng liên ngành. Trước hết, việc hợp tác với cơ quan công an và các đơn vị quản lý mạng là cần thiết nhằm hỗ trợ xác minh nhanh chóng nguồn tin, truy vết và xử lý những đối tượng cố tình phát tán thông tin sai lệch. Bên cạnh đó, các luật sư và chuyên gia pháp lý đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp góc nhìn pháp luật, giúp phân tích và giải thích các vấn đề nhạy cảm, phức tạp dưới góc độ chuẩn xác, đồng thời bảo vệ quyền lợi hợp pháp của báo chí và người dân khi bị tin giả xâm hại.
Trong bối cảnh công nghệ phát triển nhanh chóng, sự hỗ trợ từ các chuyên gia công nghệ, đặc biệt trong lĩnh vực trí tuệ nhân tạo (AI), càng trở nên cấp thiết. Họ có thể giúp phân tích dấu hiệu, nhận diện nội dung bị chỉnh sửa tinh vi hoặc giả mạo, từ đó giúp báo chí nâng cao năng lực sàng lọc và phản bác thông tin ngụy tạo. Sự phối hợp liên ngành giữa báo chí, pháp luật và công nghệ sẽ tạo thành một “lá chắn” vững chắc hơn trước những thách thức phức tạp của kỷ nguyên số.
Trao đổi về vấn đề này, Luật sư Diệp Năng Bình chia sẻ: “Tôi cho rằng bất kể lĩnh vực nào cũng cần phối hợp với các cơ quan pháp luật, đặc biệt việc phối hợp giữa báo chí chính thống với cơ quan pháp luật là điều phải làm chứ không dừng ở mức cần thiết. Bởi vì trong bối cảnh internet phát triển, nhiều trang thông tin, mạng xã hội với lượng truy cập đông đảo như hiện nay thì việc chia sẻ thông tin là rất dễ, do dễ dàng chia sẻ thông tin như vậy nên dẫn đến tình trạng các chủ tài khoản muốn gây chú ý hoặc vì mục đích cá nhân nào đó đưa những thông tin thông tin giả mạo, thông tin sai sự thật, xuyên tạc, vu khống, thậm chí xúc phạm đến uy tín của cơ quan, tổ chức, danh dự, nhân phẩm của cá nhân.
Đối với những hành vi như vậy pháp luật đã quy định rất rõ ràng và tùy thuộc vào tính chất, mức độ của hành vi vi phạm cơ quan pháp luật sẽ áp dụng những chế tài xử lý phù hợp. Còn đối với báo chí chính thống có vai trò phát hiện, phản bác và định hướng thông tin đúng đắn nên việc phối hợp giữa báo chí chính thống với cơ quan pháp luật sẽ giúp cho việc quản lý nhà nước được hiệu quả hơn, từ đó góp phần tạo nên một môi trường văn minh và kỷ cương.
Về các hình thức phối hợp thì tôi cho rằng có ba hình thức là trực tiếp, gián tiếp và kết hợp cả hai hình thức trực tiếp và gián tiếp. Về phối hợp trực tiếp, là hình thức phía cơ quan pháp luật sẽ cử nhân sự để thường xuyên có mặt tại cơ quan báo chí chính thống để phối hợp giải quyết trong trường hợp phát hiện hành vi có dấu hiệu vi phạm pháp luật.
Phối hợp gián tiếp là báo chí chính thống và cơ quan pháp luật có thể thiết lập đường dây nóng và sử dụng internet để hai bên có thể phối hợp với nhau để xử lý khi phát hiện hành vi có dấu hiệu vi phạm pháp luật.
Khi kết hợp cả trực tiếp và gián tiếp là một hình thức linh hoạt, tùy thuộc vào tính chất của sự việc cơ quan pháp luật sẽ cân nhắc, xem xét nên thực hiện bằng hình thức nào. Tôi cho rằng hình thức này là tối ưu và phù hợp nhất, bởi vì việc chỉ sử dụng hình thức trực tiếp sẽ dễ gây láng phí nguồn lực nhân sự, còn nếu chỉ sử dụng hình thức gián tiếp thì có những sự việc sẽ rất khó xử lý cũng như trao đổi thông tin giữa hai bên”.
Có thể khẳng định, trong dòng chảy thông tin hỗn loạn, báo chí chính thống vẫn giữ vai trò là người gác cổng sự thật, tấm lá chắn kiên cường giúp công chúng phân biệt đúng sai, thật giả. Nhưng để tấm lá chắn đó không bị mài mòn, cần sự đồng hành của cả hệ thống chính trị, pháp luật và mỗi người dân trong việc chung tay bảo vệ môi trường thông tin sạch, vì một xã hội công bằng, văn minh và tiến bộ.
Trong suốt hành trình 100 năm phát triển, báo chí Cách mạng Việt Nam luôn kiên định đứng về phía sự thật, vì lợi ích của nhân dân, của đất nước. Trong bối cảnh bùng nổ thông tin, đặc biệt là sự hoành hành của tin giả và thông tin độc hại, báo chí chính thống vẫn không ngừng nỗ lực để trở thành điểm tựa tin cậy, tấm lá chắn vững vàng bảo vệ người dân trước những luồng thông tin sai lệch, xuyên tạc. Đó là thành quả của lòng dũng cảm, sự kiên trì và trách nhiệm nghề nghiệp của biết bao nhà báo, những người âm thầm đấu tranh để giữ gìn sự trong sạch, minh bạch cho môi trường truyền thông.
