Noam Chomsky, cái tên này tôi nghe thấy lần đầu tiên cách đây đã khá lâu, tại thành phố Hồ Chí Minh, qua lời phát biểu của Tiến sỹ Hoàng Dũng. Khi đó, để nhấn mạnh về những đóng góp to lớn của nhà ngôn ngữ học Cao Xuân Hạo trong lĩnh vực ngôn ngữ học cấu trúc, ông Hoàng Dũng có nói về một phản biện khoa học đầy ý nghĩa nào đấy mà ông Cao Xuân Hạo nhắm vào Chomsky. Tôi nghe thế và cũng chỉ biết đến thế (vì thật ra tôi là kẻ ngoại đạo với ngôn ngữ học: đọc cuốn sách Âm vị học và tuyến tính của ông Cao Xuân Hạo đến lần thứ ba, thú thật là tôi vẫn… chẳng hiểu gì hết!). Thế nhưng gần đây, sau khi đọc xong cuốn Nhận diện quyền lực của Noam Chomsky (Hoàng Văn Vân dịch, Đinh Hoàng Thắng hiệu đính, NXB Tri Thức, 2012), tôi mới được biết ông là một nhà ngôn ngữ học hàng đầu thế giới ở thế kỷ XX, đồng thời là một trí thức cánh tả Mỹ đầy tinh thần dấn thân và đã thực sự dấn thân bằng các hoạt động xã hội. Đọc Nhận diện quyền lực, tôi có cảm giác như được gặp ở Chomsky hai con người trong một vậy: một người quen và một người khai sáng, đặc biệt là khi ông thảo luận về những vấn đề giáo dục và trí thức trong xã hội hiện đại.
Giáo dục, theo một cách hiểu phổ biến (và theo nghĩa tích cực) là tất cả những hoạt động mà xã hội có thể làm để biến một con người tự nhiên thành một con người văn hóa, và đến một ngưỡng văn hóa nào đấy, anh ta được coi là một trí thức. Trong xã hội hiện đại, giáo dục phát huy công năng của nó một cách hiệu quả nhất là ở môi trường nhà trường, từ cấp tiểu học đến cấp đại học và sau đại học. Quốc gia nào có một triết lý giáo dục đúng, một chiến lược giáo dục đúng và một hệ thống các hoạt động giáo dục đúng, quốc gia ấy sẽ sản sinh những thế hệ trí thức ưu tú, và đó sẽ là nguồn nhân lực quý giá cho sự phát triển mạnh mẽ và bền vững của cả một dân tộc. Về đại thể là như vậy.
Thế nhưng, qua sự quan sát, trải nghiệm và đánh giá của Chomsky về giáo dục và trí thức, điều gì đã và đang diễn ra ở nước Mỹ, một siêu cường kinh tế, mà một trong những lý do khiến nó trở thành siêu cường kinh tế là vì đó là quốc gia có những trường đại học danh tiếng hàng đầu thế giới như Harvard, Yale, Princeton, Columbia v.v…? Phải nói rằng đó là cái nhìn khá bi quan: “Các trường đại học không tạo ra đủ kinh phí để tự nuôi mình từ tiền học phí: chúng là những thể chế ký sinh cần phải được hỗ trợ từ bên ngoài, và điều đó khiến chúng phụ thuộc vào các cựu sinh viên giàu có, vào sự hợp tác, và vào Chính phủ, các nhóm người có những lợi ích cơ bản giống nhau. Đấy, chừng nào các trường đại học còn phục vụ cho những lợi ích đó, thì chúng còn được tài trợ. Nếu chúng không phục vụ cho những lợi ích đó, chúng bắt đầu gặp vấn đề” (Sđd, tr 337, 338).
Với một môi trường đại học bị điều kiện hóa như vậy, người theo học sẽ được dạy những gì? Một sự mô tả đầy tính giễu cợt của Chomsky: “Dạy những cái hào nhoáng của xã hội: các bạn nên mặc kiểu quần áo nào, uống rượu porto như thế nào cho đúng kiểu, có một cuộc nói chuyện lịch sự như thế nào mà không cần phải nói về những chủ đề nghiêm chỉnh, nhưng tất nhiên lại phải thể hiện rằng các bạn có thể nói về những chủ đề nghiêm chỉnh nếu các bạn thiếu tế nhị khi thực sự nói chuyện, tất cả những thứ mà một người trí thức được cho là phải biết cư xử” (Sđd, tr 345).
Dĩ nhiên, tỉnh táo và khách quan, chúng ta biết rằng sự đào tạo tại các trường đại học tinh tuyển ở Mỹ không hoàn toàn là khôi hài như thế, nhưng Chomsky cũng không phải không có lý khi thể hiện sự giễu cợt của mình. Ông từng xác tín: “Trách nhiệm của trí thức là phải nói lên sự thật, vạch trần sự dối trá” (tôi chắc rằng đây cũng là xác tín của tất cả những trí thức “tử tế” trên toàn thế giới). Thế nhưng, người trí thức Mỹ, sản phẩm đào tạo của các trường đại học danh tiếng tại Mỹ (một cách mặc định) liệu có thể làm, có muốn làm và có được làm như vậy hay không? Đó là một câu hỏi thực sự quan trọng. Câu trả lời là “Không”. Nếu là “Có”, thì anh ta buộc phải trả giá, hoặc bị vô hiệu hóa (bị phải “ngồi chơi xơi nước” theo cách nói của dân gian Việt Nam), bị từ chối được truyền bá tìm hiểu và nhận thức của mình về những sự thật đang diễn ra trong đời sống chính trị - xã hội trên các phương tiện thông tin đại chúng và các phương tiện xuất bản “chính luồng”, thậm chí còn nhiều điều tồi tệ hơn nữa đã và đang xảy ra. Vì sao như vậy? Vì, với một nhãn quan minh triết, một sự thâm nhập các kho dữ liệu (chính thống và không chính thống) không thể kỹ càng hơn, và một tinh thần phê phán triệt để của người trí thức dấn thân chân chính, Chomsky đã nhận ra bản chất và động cơ trong chính sách nội trị và đối ngoại của giới chóp bu Mỹ (ít nhất kể từ sau thời kỳ Đại thế chiến thứ II đến nay): chủ nghĩa nước lớn, sự bị điều khiển gần như tuyệt đối bởi các tập đoàn kinh tế và các công ty xuyên quốc gia, mục tiêu lợi nhuận tối đa của những người giàu trên cơ sở sự bần cùng hóa những người nghèo, những người da đen, những người nhập cư gốc Châu Á và Latinh!
Chính bởi thế, trong Nhận diện quyền lực, Chomsky đã vạch trần sự cắt xén, sự bưng bít, thậm chí cả sự xuyên tạc sự thật trên các tờ báo (được coi là có uy tín) của báo chí Mỹ, như Washington Post, New York Times hoặc Wall Street Journal… và các công trình nghiên cứu chính trị - xã hội của nhiều học giả Mỹ, “những người bán mình ngay cả khi họ nghĩ họ đang làm một việc rất đúng”. Ông lý giải: “Các thể chế quyền lực rõ ràng không muốn bị điều tra. Tại sao họ lại như vậy nhỉ? Họ không muốn công chúng biết họ hoạt động như thế nào, có thể những người ở bên trong những thể chế đó hiểu được chúng hoạt động như thế nào, nhưng họ không muốn bất kỳ người nào khác biết, bởi vì điều đó sẽ đe dọa và ngầm phá hoại quyền lực của họ” (Sđd, tr 350).
Từ tất cả những điều này, Chomsky đã đặt lại vấn đề quan niệm về người trí thức trong đời sống xã hội, một quan niệm rất đáng để tham khảo khi mà đất nước chúng ta đang nỗ lực xây dựng một nền kinh tế tri thức, trong đó người trí thức đóng vai trò đầu tàu. Trí thức là gì? Là những người hoạt động trong các lĩnh vực tinh thần, là giới “cổ cồn trắng”, làm những công việc không dính đến lao động chân tay? Không hề! Đôi khi, thực tế là thường khi, đó chỉ là những công chức văn hóa, những nhân viên văn phòng, những cá nhân người ăn lương để thao tác với đủ loại giấy tờ công văn sổ sách thừa thãi và vô bổ. Họ bị thao túng bởi những quyền lực hữu hình và vô hình. Họ không sản sinh các ý tưởng, hoặc nếu có, thì cũng chỉ là những ý tưởng lặt vặt, chẳng hề giúp cho người ta có một cái nhìn đúng hơn, hoặc một cái nhìn khác đi nào đấy, dù nhỏ thôi, về thế giới và về cách mà thế giới đang vận hành.
Tôi nói đã gặp Chomsky như “một người quen” chính là ở điểm này: từ trải nghiệm của cá nhân mình, tôi đã gặp không ít nhà báo (được mặc định là trí thức) mà chẳng hề làm báo một cách đúng nghĩa, không ít nhà nghiên cứu (được mặc định là trí thức) mà cả đời chỉ nói đi nói lại những điều “biết rồi, khổ lắm, nói mãi” trong các đề tài nghiên cứu được nhận kinh phí từ ngân sách công.
Trong khi đó, như Chomsky đã nhiều lần nêu ví dụ, không ít người hoạt động trong các lĩnh vực lao động chân tay (những người không được xã hội mặc định là trí thức, đương nhiên), để làm tốt công việc của mình, họ đã phải học và phải bỏ ra một lượng chất xám thậm chí còn nhiều hơn loại người kể trên, và nó có ích đối với xã hội. Tỷ như những người thợ sửa chữa xe hơi: họ biết chiếc xe bị hỏng ở đâu và biết cách làm thế nào để nó vận hành trơn tru trở lại; họ phải học, thậm chí phải đọc sách để làm điều đó, đọc những cuốn sách mà có khi một nhà ngôn ngữ học khét tiếng thế giới đến như Chomsky cũng chẳng hiểu gì. Vậy ai mới thực sự là trí thức ở đây?
Câu chuyện giáo dục cũng vậy. Hình như cả thế giới này, Việt Nam cũng không hề là ngoại lệ, đều đang lớn tiếng than phiền về tình trạng đạo đức suy thoái, tỷ lệ tội phạm gia tăng, ma túy được sử dụng trong giới trẻ, hiện tượng bạo lực lan rộng v.v và v.v… Tất cả những điều nhức nhối ấy đều được/ bị đổ lỗi cho giáo dục không đầy đủ. Không sai. Nhưng xin hãy đặt câu hỏi: tại sao những điều nhức nhối ấy đa phần xảy ra ở những nơi mà ta quen gọi là vùng sâu vùng xa, những vùng trũng về văn hóa và ít sinh lợi về kinh tế? Chomsky cũng liên tục đặt những câu hỏi tương tự như vậy: ở Mỹ, tại sao điều đó lại chỉ xảy ra ở những khu vực của người nghèo, những khu nhà ổ chuột, những khu của người da đen và người nhập cư gốc Châu Á, Latinh hoặc Đông Âu? Phải chăng đó là những loại công dân “ngu lâu, đần dai, khó đào tạo”, những “ngoan dân cố hữu từ trong trứng”, học mãi mà không thèm thuộc bài? Hay phải chăng đang tồn tại một thứ chính sách giáo dục chỉ chú ý đến chuyện giáo dục cho con em của những người có tài khoản lớn trong ngân hàng và bỏ qua đám dân đang phải vật lộn từng ngày để kiếm cái cho dạ dày được co bóp? Trong chuyện này, báo chí truyền thông có “cái tội” của nó.
Noam Chomsky cho chúng ta một ví dụ tuyệt hay: tờ New York Times đăng một bài viết nói về vấn đề “các gen tồi” đang lên ngôi ở nước Mỹ, và một phần của chứng cứ là điểm số các bài kiểm tra trí thông minh (IQ) đang giảm dần đều trong những năm gần đây, trẻ em học hành không tốt bằng ngày trước. Họ giải thích rằng: “Lý do là những người da đen, những người tiến hóa từ Châu Phi, tiến hóa trong một môi trường khắc nghiệt, vì vậy mà họ tiến hóa theo cách mà những người mẹ da đen không nuôi dưỡng con cái họ - và đồng thời họ sinh sản nhiều, tất cả họ đều đẻ như gà. Hậu quả là nguồn gen ở Mỹ bị ô nhiễm, và hiện nay nó bắt đầu thể hiện trong điểm số của những bài kiểm tra được chuẩn hóa” (Sđd, tr 518, 519).
Chẳng tin vào một thứ lý thuyết tiên nghiệm (và có vẻ hơi… bất lương) như thế, Chomsky nhận định: “Một người bình thường cũng có thể nghĩ rằng vấn đề đó có thể liên quan đến các chính sách xã hội đã đẩy 40% trẻ em ở thành phố New York xuống dưới chuẩn nghèo đói, nhưng vấn đề đó không bao giờ xuất hiện trên tờ New York Times” (tr 518). Vì sao vậy? Vì những nhà báo ở đó (lại một lần nữa được mặc định là những người trí thức) không muốn, hoặc không được phép, cho nó xuất hiện. Người trả tiền là người có quyền chọn nhạc, vậy thôi!
Trong Nhận diện quyền lực, ngoài những vấn đề giáo dục và trí thức, Chomsky còn đề cập đến nhiều vấn đề khác, của toàn thế giới và của chính nước Mỹ, trên tinh thần phê phán quyết liệt của một trí thức cánh tả sâu sắc. (Trí thức cánh tả, theo ông quan niệm: Là những người đang đấu tranh cho hòa bình, công lý, tự do, quyền con người, thay đổi xã hội và loại bỏ các cơ cấu quyền lực, trong đời sống cá nhân hoặc trong các thể chế nô dịch con người).
Tôi nhận diện con người khai minh của ông chính là ở điểm này. Và còn thêm một vài “thu hoạch” khác nữa mà người viết bài xin được chia sẻ. Thứ nhất, đó là sự ủng hộ cho niềm xác tín của một người bạn vong niên của tôi: thế giới này ngày càng trở nên xa lạ với con người, càng cố hiểu, ta càng không hiểu nổi nó. (Lấy ngay Chomsky làm ví dụ: phê phán tất cả các thể chế quyền lực hiện hành, song dường như ông cũng không trả lời được câu hỏi liệu có thể có cái gì đó tốt đẹp hơn sẽ thay thế chúng? Điểm dừng của ông chăng?).
Thứ hai, Alexis de Tocqueville (trong cuốn Nền dân trị Mỹ) đã sai khi cho rằng từ giữa thế kỷ XIX thế giới đã không còn khả năng sản sinh những nhân cách vĩ đại được nữa: vì sự xuất hiện của một nhà khoa học, một trí thức “quái kiệt” như Noam Chomsky ở thế kỷ XX đã quá đủ cho một lời phản biện. Thứ ba, thế giới này, nói như R. Tagor, mãi mãi sẽ chỉ là một “thiên đường xộc xệch”, nhưng hãy cố gắng làm cho nó bớt xộc xệch đi, và đó chính là thiên chức của những thế hệ người trí thức chân chính.
